Sunday, April 03, 2016

છઠ્ઠું વર્ષ અને 150મી પોસ્ટ: એકવીસમી સદીમાં ગુજરાતી લેખક અને વાચક!

1લી એપ્રિલ, 2010ના 'ફૂલ્સ ડે'ના પવિત્ર દિવસે હસતાં-હસતાં આ બ્લોગ શરુ કરેલો. હવે રમતાં-રમતાં 6 વર્ષ પુરા થયા. ત્યારે પણ 'લખતાં' નહોતું આવડતું, આજે પણ કદાચ નથી આવડતું! ત્યારે ય પણ ક્યારેક ઝીણું તો ક્યારેક જાડું કંતાતું હતું, આજે પણ! આ છ વર્ષમાં ગોકળગાયની ગતિએ 150 પોસ્ટ પૂરી કરી. ઇન ફેક્ટ, 150મી પોસ્ટ પૂરી કરી રહ્યો છું. આજે 150મી પોસ્ટ મારા બ્લોગના જન્મદિને (જન્મ અઠવાડિયે) એક્સક્લુઝીવલી માત્ર બ્લોગ પર મૂકી રહ્યો છું. આ 150 પોસ્ટમાં 'નવગુજરાત સમય' માટે લખેલી લગભગ પચાસ અને ડીએનએ માટે લખેલી લગભગ ત્રીસ પોસ્ટ અંગ્રેજીમાં પણ છે. આ ઉપરાંત સ્ક્રોલમાં (scroll.in) લખ્યું, સાર્થક 'જલસો'માં લખ્યું, નિરીક્ષકમાં લખ્યું. કોઈકે સામેથી હક અને હઠ કરીને લેખ માંગ્યા તો કોઈકે પૂછ્યા વિના કંઇક છાપી નાખ્યું. કોઈકે એવો આગ્રહ રાખ્યો કે મારે મારું લખેલું છપાવવા તેમની કુરનીશ બજાવવી જોઈએ. જો કે,  મોટેભાગે સારા અનુભવો જ થયા છે. ઘણાં નવા મિત્રો મળ્યા છે, ઘણી નવી સમજ કેળવાઈ છે, જે સૌથી મોટી મૂડી છે. 

પ્રોફેશનલ લેખકોની - કટાર લેખકોની જીંદગી આકરી હોય છે. ફૂલ ટાઈમ નોકરી અને પાર્ટ ટાઈમ પ્રવાસો સાથે નિયમિત કોલમ લખવાની શિસ્ત કેળવવી અઘરી હોય છે. વળી, 2010થી યુનિકોડના આવવા પછી ગુજરાતી લેખકો, કવિઓની સંખ્યામાં જે સતત વધારો થયો છે, જે જોતાં એવું લાગે છે કે આજે લેખકોની સંખ્યા વાચકો કરતાં વધારે છે. સાથે સાથે, મમળાવીને વાંચવું ગમે તે પ્રકારના લખાણો ઘટતાં જાય છે. છેલ્લે, તમે ભીજવતું કે દઝાડતું લખાણ ક્યારે વાંચેલું? મનોજ ખંડેરિયા તેમની લોકપ્રિય ગઝલમાં કહે છે તેમ પકડો કલમને કોઈ પળે, હાથ આખેઆખો બળે - તેવું બને છે? અને એવું બને તો શું લેખકની લ્હાય વાચક સુધી પહોંચે છે? લેખકની ગમે તેવી લ્હાય હોય પણ શું વાચક તેને સાહીઠ સેકંડથી વધારેનો એટેન્શન સ્પાન આપી શકે છે?

એક વાર 'લેખક' બની ગયા પછી, ઘણાં બીજા કોઈકે લખેલું વાંચવાનું છોડી દે છે પણ બીજા પોતાનું વાંચ્યા કરે તેવો આગ્રહ રાખે છે. દર અઠવાડિયે નવા વિચારો, નવી સામગ્રી,  મૌલિક લેખો વગેરે લાવવું અઘરું હોય છે. કેટલીક વાર કોઈક નવો મુદ્દો આવે ત્યારે વાચક તરીકે આપણને ખબર જ હોય છે કે આ વિષે કોણ શું લખશે. અને કમનસીબે, આ અનુમાન ખોટું પડતું નથી.  માન્યું કે મોટાભાગના લેખકોનું એક પ્રકારનું સામાજિક-રાજકીય વલણ હોય છે પણ તેની અંદર પણ તાજગી,  મૌલિકતા હોઈ શકે! આજે મને સરેરાશ ગુજરાતી લેખક એક તરફ સેલ્ફી-ગ્રસ્ત અવસ્થામાં પોતાનાં લખાણને પ્રમોટ કરતો દેખાય છે તો બીજી બાજુ વાચકોને લુભાવવા અને ખુશ રાખવા આગ્રહ કરીને પીરસતો પીરસણિયો થઇ ગયો છે. ફરક માત્ર એક જ છે કે કોઈનો શો રૂમ હોય છે, કોઈની દુકાન હોય છે અને કોઈની લારી - બાકી અલગ અલગ પ્રકારની દુકાનદારીની અપેક્ષા તો દરેક લેખક પાસેથી હોય છે. ક્યારેક તો લેખકની બનવાની તૈયારી કરતાં   દુકાનદારીની તૈયારી વધુ મજબૂત હોય છે.

સાથે સાથે મને છેલ્લા છ વર્ષમાં એ પણ ખૂંચે છે કે ગુજરાતી લેખનમાં રૂઢિચુસ્તતાનો ઉત્સવ લોકપ્રિય થઇ રહ્યો છે! સમાજના અને રાજકારણના સ્થાપિત હિતોને સ્વીકારી લેવાની અને બને તો તેનું મહાત્મ્ય કરવાની ફેશન ચાલે છે. આધુનિક, પ્રગતિશીલ, ખુલ્લું દિમાગ ધરાવતાં, ઉદાર મતના લેખકોની સંખ્યા ગુજરાતમાં કેટલી? શું આજે આપણાં એક સરેરાશ લેખકને પોતાની જાતિ-જ્ઞાતિ, લિંગ, ધર્મ, રંગ વગેરેમાંથી ઉદ્ભવતા સહજ પક્ષપાતો અને પૂર્વગ્રહોની જાણકારી હોય છે? શું આ લેખક સમજે છે કે તેની પોતાની સામાજિક પરિસ્થિતિના લીધે સહજ રીતે મળતાં પ્રિવિલેજ કેટલાં છે? અને પોતાને સહજ રીતે મળતાં સામાજિક વિશેષાધિકારોનો (પ્રીવીલેજીસનો) ઉપયોગ કરીને તે શું મેળવે છે? અને જે તે મેળવી લીધા પછી તે કોની પીઠ થાબડે છે? આ બધા અઘરા પ્રશ્નો છે. અને અઘરા પ્રશ્નોનો જવાબ અઘરો હોય છે. અઘરા જવાબોમાં મંથન-ચિંતન-વલોપાત હોય છે. ચાલો, આજે તમે  આધુનિક કે પ્રગતિશીલ વિચારોથી કેળવાયા ન હોય તે બની શકે પણ, કમ સે કમ તમારો કોઈ ઈમાનદાર વલોપાત કે અસલ વૈચારિક સંઘર્ષ તો હોઈ શકે ને! પણ લેખક પાસેથી અપેક્ષા હોય છે કે તે નિર્વાણ પામેલ દૈવી આત્માની જેમ ઊંચા આસનેથી બેસીને પ્રવચન આપે, દરેક મુદ્દાનું 'સનાતન સત્ય' પ્રગટ કરે. તેમાં વિચાર-વલોપાતનું કોઈ સ્થાન હોતું નથી. વધુમાં, તે માની લીધેલા અદ્રશ્ય રાજકીય શત્રુઓના ગાભાં કાઢી નાખે, બેન્ડ બજાવી દે. પછી તાળીઓનો ગડગડાટ થાય, શો પૂરો થાય. પેલો દૈવી આત્મા હવે નવરો પડે છે. વાચકો પોતાના બ્રાઉઝરમાં હવે બીજી નવી વિન્ડો ખોલે છે.

લેખક હવે દુકાનદાર, દૈવી આત્મા અને જાદુગરનું મિશ્રણ ધરાવતો બહુરુપીયો છે. વાચક હવે  ગ્રાહક, ભક્તગણ અને પ્રેક્ષકનું મિશ્રણ ધરાવતો બીજો બહુરુપીયો છે. લેખકની દુકાનનું કાઉન્ટર, ઉંચું આસન કે સ્ટેજ ઓળંગી શકવાની સંભાવના કેટલી? વાચકની બે હાથ જોડીને બેસી રહેવાની કે તાળીઓ પડવાની જગ્યાએ ઉભા થઈને  સવાલ પૂછવાની ભૂમિકા હોઈ શકે કે નહિ? લેખક 'આવું જ ખપે છે' તેમ  માનીને  ગુણવત્તા સાથે બાંધછોડ કરતો  થઇ જાય છે અને વાચક પણ બધી જ બાંધછોડો સ્વીકારી લે છે. મરીઝ કહે છે કે તેમ - તમે પણ કોઈ વાત મનથી ન કીધી અને અમે પણ કોઈ વાત મનમાં ન લાવ્યા. મને આ લેખક અને વાચક બંનેના બીબાંઢાળ રૂપ ખૂંચે છે. સરેરાશ લેખકની મીડીયોક્રિટી (mediocrity) અને સરેરાશ વાચકની પેસીવીટી (passivity) ખૂંચે છે. લેખક અને વાચક બંનેને માટે આ જડ ભૂમિકાને લાંઘવી જરૂરી છે. આ પ્રકારનું ઉલ્લંઘન (transgression) સ્વસ્થ સમાજની નિશાની હોય છે. એકવીસમી સદીમાં શું કોઈ લખાણ તમારા મગજના અંધારા ખૂણામાં રહેલા ન્યુરોન્સને અજવાળી શકે છે કે તે અંધારા ખૂણા પર દરવાજો જડીને સદાય માટે તાળું જડી દે છે? આ પૂછવા જેવો પ્રશ્ન હોય છે.

છ વર્ષમાં રાજકીય-સામાજિક ક્ષેત્રે ઘણું બદલાયું છે. 'ગરીબોના હાથ' વાળી સરકાર ગઈ અને 'અચ્છે દિન' વાળી સરકાર આવી છે. આ સાથે રાજકીય ધ્રુવીકરણ પણ જબરજસ્ત થયું છે. તમે ક્યાં તો અમારી સાથે છો અથવા વિરુદ્ધ! મધ્યમ માર્ગનો, મધ્યમાં રહેલી રાજકીય સ્પેસનો વિલય થયો છે. લેખક અને વાચક બંનેને આજે પક્ષાપક્ષીની રમત રમવી પડે છે. ઘટનાઓ બદલાય છે પણ તેમનું વિશ્લેષણ બદલાતું નથી. આ પક્ષાપક્ષીની રમતમાં સૌથી પહેલી ખુવારી સત્ય અને તર્કબુદ્ધિની થતી હોય છે. અત્યારે આપણે જે પ્રકારના રાજકીય લોલકમાં છીએ તેમાં આ ધ્રુવીકરણ ખુવાર થાય તે પહેલાં થોડા વર્ષ માટે વધવાનું છે. ત્યારે લેખકે અને વાચકે એ નક્કી કરવાનું છે કે તેઓ રાજકીય લોલકમાં લોલમલોલ થવું છે કે પછી લોલકગતિની બહાર ઉભા રહેવું છે. નીચે વાંચો રમેશ પારેખને! આ કરવું અઘરું હોય છે. પણ જીંદગી ક્યાં સહેલી હોય છે? સહેલી તો સુરજ બરજાત્યાની ફિલ્મો હોય છે!


બધાને આવતો સરખો વિચાર હોઈ શકું, 
અગર વિચારના વર્તુળની બહાર હોઈ શકું; 
હું કોઈ નક્કી નથી કે મને વિચારી શકો, 
જીવું ને જિંદગીમાંથી ફરાર હોઈ શકું ! 
 -રમેશ પારેખ

દરેક ટીકા કે ટિપ્પણ નવા વિચારનું, નવી વિભાવનાનું સ્વાગત કરે છે. મારી સમકાલીન લખાણો માટેની ટીકા-ટીપ્પણી તે મારો આખરી ચુકાદો નથી પણ મારું વિચાર દ્વંદ્વ છે. છેલ્લા છ વર્ષમાં થયેલા સ્વપ્નભંગની સૂચી છે. ઘણી શક્યતાઓ ધરાવતા ટેલેન્ટેડ લેખકોને 'સેટલ' થવાની લ્હ્યાયમાં ભેખડે ભરાતાં જોયા છે. આ લેખક અને વાચક જગતના પ્રવાહો ગુજરાત સુધી સીમિત નથી. તેથી આ ગુજરાતી અસ્મિતાની ક્રાઈસીસ નથી. આ ક્રાઈસીસ એકવીસમી સદી માટે સુસંગત લખાણના વિચારબીજની છે. આ ક્રાઈસીસ લોલકગતિની નિર્ધારિત ગતિને નહિ પડકારી શકવાથી ઉભી થઇ છે. આ એકવીસમી સદીના લેખક અને વાચકની એક્ઝીસ્ટેનશીયલ ક્રાઈસીસ છે. એક લખાણને સાહિત્ય બનવા માટે લાંબી મજલ કાપવી પડતી હોય છે. આ મજલ કાપવા માટે જે સાહસીઓ નીકળ્યા હોય તેમને 'ઓલ ધ બેસ્ટ' અને આ મજલમાં જે જલ્દી થાકી જવાના હોય તેમને 'બક અપ'. ફરી મનોજ ખંડેરિયાને યાદ કરીએ તો એવું પણ બને કે અડધા રસ્તે રસ્તોને ભોમિયા બંને છેતરે અને એવું પણ બને કે જ્યાં પહોંચવાની ઝંખના વર્ષોથી હોય ત્યાં પહોંચતા જ મન પાછું વળે. ખેર, લેખક અને વાચક બંને ને તેમની લાંબી ઉંચી ઉડાન મુબારક અને ગમતીલો મુકામ મુબારક! મુબારકબાદી સાથે નીચેની કવિતા બંધ બેસે છે. આ આર્થર સ્કીત્ઝ્લરે 1898માં લખેલી કવિતા વિયેના શહેરના લિયોપોલ્ડ મ્યુઝીયમમાં છે.


સત્યનું હાર્દ તેને જ મળે છે જે તેને શોધવા નીકળે છે. 
સ્વપ્ન અને  જાગૃતિની જેમ જ એકબીજાની અંદર એકધારા વહે છે,
સત્ય અને જૂઠ. કશું ય નિર્ધારિત ક્યાં હોય છે.
આપણે ક્યાં બીજાને કે પોતાની જાતને ઓળખી શકીએ છીએ.
આપણે તો રમતમાં રચ્યા રહીએ છીએ - અને જે આ જાણે તે ખરો ચતુર સુજાણ.

છેલ્લે, એક નાની ફોટોગ્રાફિક રમૂજ - વિયેના શહેરના અનેક પેડેસ્ટ્રિઅન ક્રોસિંગ આ પ્રકારની ગ્રીન લાઈટ મૂકીને સજાતીય સબંધોના સર્વત્ર સ્વીકાર માટેની પેરવી કરવામાં આવે છે. યોગનુયોગ, આ ફોટોગ્રાફ પર વેલેન્ટાઈન દિવસ (14 ફેબ્રુઆરી, 2016) પર લેવામાં આવ્યો છે.

Thursday, March 24, 2016

Indian cities should discourage cars completely, not just restrict them!

CHOKING CITIES

Delhi's odd-even experiment will be messy, contested and incremental, but restrictions on using cars are here to stay.


The odd-even rationing of roads in Delhi has got everyone talking about air pollution, public transport, carpooling and parking charges. It’s amusing that issues that until recently were confined to policy and academic circles have suddenly entered the public discourse. While this reaffirms the belief that an issue’s proximity to Delhi is directly proportionate to its media coverage, it doesn’t change the reality that the air pollution levels in the capital and other cities are indicative of a public health crisis. And it’s a crisis that has been created by placing our relentless appetite for private automobiles above human interest.
Automobiles dominate our cities and our minds. “Traffic congestion” is part of everyday lexicon and building of flyovers is widely used to claim development in cities. Like the mythological demon that kept gobbling, the demands for uninterrupted traffic flow, wider roads and more flyovers remain unsatisfied.
Private automobiles have become dominant thanks to cheaper loans, lenient taxation, demand for free parking spaces and the absence of effective road-pricing mechanisms. “Car seva” remains the unofficial motto of our urban policies, putting a dent in the city’s budget while officials get criticised for not supplying enough essential “infrastructure” for smooth and fast traffic movement. The large number of litigations against the odd-even car use restrictions in Delhi and the bitter criticism of the capital’s Bus Rapid Transit System illustrate how the incumbent automobile regime resists any form of usage restrictions or re-prioritisation.
Here, there and everywhere
The space occupied by automobiles – moving or parked – is viewed as inevitable and legitimate over other urban activities such as play areas for children or street trading. A car or a motorbike are not only “utility vehicles” but are fast becoming personalised objects of cultural consumption. Popular media and automobile advertisements continue to portray automobiles as symbols of greater freedom and higher social status.
Ownership of an automobile brings a sense of entitlement for consuming increasingly more road space. We have fallaciously linked automobiles and the upgrade from a motorbike to a car as the only possible curve of social and economic progress. Similarly, a spurt in the private automobile sector is viewed as a pathway for economic growth. The automobile regime encompasses political, economic, social and cultural vested interests developed around the relentless consumption of automobile use.
The dominance of automobiles also affects other transport modes and access to public spaces. As automobiles appropriate more and more space, the use and quality of public transport and the share of walking and cycling in commuting declines. Even so, walking and cycling constitute 40% share in urban travel, according to the latest census.
Pedestrians and cyclists scavenge for road space. Jaywalking is not pleasant in most cities. Automobile-free areas, where one can walk freely, children can play carelessly or where the elderly can relax, are rare, gated, exclusive, and at times expensive.
Housing colonies, institutions, streets are infested with parked automobiles, each of them giving up on other activities to accommodate the vehicles. Soon, Gurgaon-like suburbs proliferating in cities around India will lock their residents into an automobile-centric culture, just like the residents of the low-density sprawling suburbs of the North American cities.
We live in cities made for automobiles, honking is an inevitable part of our urban soundscapes, and breathing the foul air emanating from automobiles completes our urban lives. While private automobiles are not solely responsible for air pollution, the dominance of the automobile regime severely affects the quality of urban life.
Long-term projections show that by 2050, the majority of urban travellers in India will depend on public transport of various forms including the para-transits, walking and cycling, carpools or car share if they become popular.
Future course
Despite high vehicle ownership, cities in industrialised countries have reversed their public policies and have started restricting the use of automobiles in one way or the other.
So how will the restrictions on automobile consumption become a political priority in India? Do we have political constituencies around promoting public transport today? Do people demand better buses – GPS-enabled, smart card-operated, etc. – instead of cheaper fuel for their private vehicles? Shouldn’t we have a Pradhan Mantri Rashtriya Shahari Footpath Yojana? Will cycling to work be incentivised in the Smart Cities Mission?
There is a silver lining. The problem of automobile dominance in the city affects the elite class, and that’s why there is such a hue and cry at the moment. Delhi’s odd-even car use restrictions have initiated politics of differential mobility on a large scale – a little niche to discuss alternative ways of moving around the city, a first step to dismantling the idea that car ownership gives you god-given rights to the road space.
The policy may not be completely rational and the government might not have the wherewithal to fully implement it initially. But let’s remember that public interventions in India are messy, contested and incremental.
The odd-even formula from Delhi will slowly get more people on board to understand that restrictions on the use of cars are here to stay. It will grow into two-wheeler restrictions, carpooling and, hopefully, better public transport integration.
As long as the Delhi government is keen to stay the course, these restrictions will become a reality in the capital and hopefully in many other Indian cities as well.
Published on 4th January, 2016. URL: http://scroll.in/article/801229/indian-cities-should-discourage-cars-completely-not-jut-restrict-them 

True leaders lead by action: A welcome change among the politicians!

True leaders lead by action: A welcome change among the politicians (that 'practice what you preach' comes back in political fashion) 

- Ahmedabad mayor Gautam Shah has decided to take the BRTS to his office once a month. Last Monday, he initiated his resolve by commuting to his office via BRTS instead of his official car and he used the public transport throughout the day.
- A municipal corporater from Asarawa has resolved to cycle to the municipal corporation once a month. We hear the same news about a Member of Parliament who cycles to the Parliament everyday.
- Similarly, the Delhi government has decided to put in place the odd-even car use restrictions. The cabinet of Delhi lead the citizens by their own actions. Manish Sisodia, the deputy chief minister, has been cycling to office. Chief minister Arvind Kejariwal is car-pooling.
This is a welcome trend among the politicians across party lines. They are leading by actions. ‘Practice what you preach’ went out of political fashion in last two-three decades. But let us hope it is slowly coming back to public life and public discourse.This is a great trend nationally because the politicians are giving us an important message – individual actions actions matter.
One can be cynical and say that how much do these individual actions matter in the global picture of environmental protection. One trip less by car is not going to protect the environment. Well, it all starts with whether or not you believe in small actions and their power of transforming the world.
Unfortunately, the environmental discourse in India has not become about individual choices. The environmental discourse is more distant from one’s own self in India, where it is ‘some one else’ who is going to protect the environment, not ‘you’!
Some people also believe in ‘my right to pollute’ because we are a developing country. There is an assumption that we will have to pollute our way to prosperity. India as a country might take a bit longer to adopt to fully eco-friendly energy resources.That does not mean that we, as individuals will use that as an excuse not to change our polluting choices. We should not be comfortable with ‘right to pollute’ without exploring the alternatives. Environmental protection or more specifically, pollution-free cities is all about the individual choices that we make in our daily life.
Using a cycle to reach the office or taking public transport once in a while, will help us get out of the routine and try something new. Environmentally-friendly choices are also health friendly. The politicians have already shown us a way and now it is for the citizens do their bit. For politicians will go where we would like them to go. Do we want them to ‘practice what they preach’? Then we will also have to do the same – walk on the righteous path we expect others to walk. Finally, it is for us to decide if we want to make our individual actions matter. 

(21st December, 2015: DNA Ahmedabad edition, Cities Supplement, Page 5)
http://epaper.dnaindia.com/story.aspx?id=76333&boxid=3005&ed_date=2016-1-04&ed_code=1310009&ed_page=5